1.   Εισαγωγή

Στην ανθρώπινη υγεία, οι ρόλοι που διαδραματίζουν τα επιμέρους θρεπτικά συστατικά συχνά συνεπικουρούν σε ένα πολύπλοκο σύστημα που επηρεάζει τη συνολική μας ευεξία. Πρωταγωνιστικό ρόλο κατέχουν η βιταμίνη C, που φημίζεται για την ενίσχυση του ανοσοποιητικού, και η γλυκόζη αίματος, το βασικό καύσιμο για τα κύτταρά μας. Πέρα από τη μεμονωμένη σημασία τους, υπάρχει μια ενδιαφέρουσα αλληλεπίδραση μεταξύ αυτών των δύο στοιχείων, που διαμορφώνει το τοπίο της μεταβολικής μας υγείας. Αυτό το άρθρο ξεκινά μια εξερεύνηση της συμβιωτικής σχέσης μεταξύ της βιταμίνης C και της γλυκόζης του αίματος, αναδεικνύοντας τις περίπλοκες συνδέσεις αυτών των στοιχείων για μια ολιστική προσέγγιση της υγείας. Καθώς περιηγούμαστε στο διατροφικό αυτό θέμα, θα αναφερθούμε στους πολύπλευρους ρόλους της βιταμίνης C και θα εμβαθύνουμε στον περίπλοκο σύστημα ρύθμισης που διατηρεί τα επίπεδα γλυκόζης στο αίμα, αποκαλύπτοντας τελικά τον βαθύ αντίκτυπο που έχει η αλληλεπίδρασή τους στη συνολική μας υγεία.

2.   Οι βασικοί ρόλοι της βιταμίνης C

Η βιταμίνη C, επιστημονικά γνωστή ως ασκορβικό οξύ, αναδεικνύεται σε διατροφική δύναμη με άμεση επίδραση στη διατήρηση της βέλτιστης υγείας. Πρώτη μεταξύ των ιδιοτήτων της είναι η ικανότητά της ως αντιοξειδωτικό, καταπολεμώντας το οξειδωτικό στρες του οργανισμού. Αυτή η ιδιότητα όχι μόνο ενισχύει το ανοσοποιητικό σύστημα, αλλά χρησιμεύει επίσης ως ασπίδα κατά της κυτταρικής βλάβης, συμβάλλοντας στη συνολική ανθεκτικότητα των βιολογικών μας συστημάτων. Πέρα από την ενίσχυση του ανοσοποιητικού της συστήματος, η βιταμίνη C είναι ο άξονας της σύνθεσης του κολλαγόνου, της δομικής πρωτεΐνης που είναι απαραίτητη για το δέρμα, τα οστά και τα αιμοφόρα αγγεία. Επιπλέον, η ικανότητά της να ενισχύει την απορρόφηση του μη αιμικού σιδήρου από φυτικές πηγές υπογραμμίζει τον κομβικό της ρόλο στην πρόληψη της σιδηροπενικής αναιμίας. Φαίνεται, λοιπόν, ότι η συνεισφορά της βιταμίνης C είναι μεγάλη και η επίδρασή της στην υγεία πολύπλευρη.

3.   Γλυκόζης αίματος και η ρύθμιση του οργανισμού

Στον πυρήνα του συστήματος που διαχειρίζεται την ενέργεια του σώματός μας βρίσκεται η γλυκόζη του αίματος. Αυτό το απλό σάκχαρο, που προέρχεται από τις τροφές που καταναλώνουμε, χρησιμεύει ως η κύρια πηγή ενέργειας για τα κύτταρά μας, τροφοδοτώντας τον περίπλοκο μηχανισμό των λειτουργιών του οργανισμού. Ωστόσο, η ικανότητα του οργανισμού να διατηρεί μια λεπτή ισορροπία στα επίπεδα γλυκόζης στο αίμα αποτελεί απόδειξη της πολυπλοκότητας των ρυθμιστικών μηχανισμών του. Κεντρικό ρόλο σε αυτή την ισορροπία παίζει η ινσουλίνη, μια ορμόνη που παράγεται από το πάγκρεας και «αναλαμβάνει» την πρόσληψη και την αποθήκευση της γλυκόζης στα κύτταρα. Με αυτόν τον τρόπο διασφαλίζεται ότι η γλυκόζη στο αίμα παραμένει εντός ενός στενού εύρους, ζωτικής σημασίας για την κυτταρική λειτουργία και τη συνολική υγεία. Οι ανισορροπίες αυτής της ρύθμισης, που συχνά συνδέονται με καταστάσεις όπως ο σακχαρώδης διαβήτης, υπογραμμίζουν την κρίσιμη σημασία της κατανόησης της δυναμικής της γλυκόζης του αίματος και των εκτεταμένων συνεπειών όταν διαταράσσεται αυτή η ισορροπία. Παράγοντες του τρόπου ζωής, όπως η ισορροπημένη διατροφή, η τακτική σωματική δραστηριότητα και η σωστή ενυδάτωση, συμβάλλουν στα σταθερά επίπεδα σακχάρου στο αίμα, προάγοντας τη συνολική ευεξία και μειώνοντας τον κίνδυνο μεταβολικών διαταραχών.

4.   Ο αντίκτυπος της έλλειψης βιταμίνης C στη γλυκόζη αίματος

Οι συνέπειες της ανεπάρκειας της βιταμίνης C συμβάλλουν στην ευαίσθητη ισορροπία της ρύθμισης της γλυκόζης του αίματος, προσφέροντας μια απεικόνιση της διασύνδεσης αυτών των δύο στοιχείων. Η έλλειψη βιταμίνης C δεν θέτει σε κίνδυνο μόνο το ανοσοποιητικό σύστημα, αλλά μπορεί επίσης να έχει επιπτώσεις στη μεταβολική υγεία. Μελέτες υποδεικνύουν ότι τα ανεπαρκή επίπεδα βιταμίνης C μπορεί να εμποδίσουν την ικανότητα του οργανισμού να επεξεργάζεται αποτελεσματικά τη γλυκόζη, συμβάλλοντας ενδεχομένως σε διαταραχές των επιπέδων σακχάρου στο αίμα. Επιπλέον, όταν είναι σε έλλειψη η βιταμίνη C, οι αντιοξειδωτικές της ιδιότητες, μπορεί να αφήσουν τα παγκρεατικά κύτταρα ευάλωτα στο οξειδωτικό στρες, παρεμποδίζοντας ενδεχομένως την παραγωγή ινσουλίνης. Αυτή η περίπλοκη αλληλεπίδραση υπογραμμίζει τη σημασία της διατήρησης των βέλτιστων επιπέδων βιταμίνης C για την υποστήριξη όχι μόνο της λειτουργίας του ανοσοποιητικού συστήματος αλλά και των περίπλοκων μηχανισμών που διέπουν τη δυναμική της γλυκόζης στο αίμα.

5.   Διατροφικές πηγές βιταμίνης C και τρόφιμα φιλικά προς τη γλυκόζη του αίματος

Η θρέψη του σώματός μας με μια ολοκληρωμένη διατροφή είναι καθοριστικής σημασίας για την ενίσχυση της σχέσης μεταξύ της βιταμίνης C και της γλυκόζης του αίματος. Τα πλούσια σε βιταμίνη C τρόφιμα γίνονται όχι μόνο πηγή υποστήριξης του ανοσοποιητικού συστήματος αλλά και αναπόσπαστο μέρος μιας διατροφής που ευνοεί τα σταθερά επίπεδα σακχάρου στο αίμα. Τα εσπεριδοειδή, τα μούρα, το μπρόκολο και οι πιπεριές ξεχωρίζουν ως πρωταθλητές στις πηγές της βιταμίνης C. Ο συνδυασμός τους με σύνθετους υδατάνθρακες, τρόφιμα υψηλής περιεκτικότητας σε φυτικές ίνες και άπαχες πρωτεΐνες δημιουργεί μια ισορροπημένη διατροφική προσέγγιση που υποστηρίζει τη ρύθμιση της γλυκόζης στο αίμα. Η ενσωμάτωση αυτών των πλούσιων σε θρεπτικά συστατικά τροφίμων όχι μόνο εξασφαλίζει επαρκή πρόσληψη βιταμίνης C αλλά συμβάλλει, επίσης, στη συνολική διατροφική αρμονία που είναι απαραίτητη για τη διατήρηση της βέλτιστης υγείας.

6.   Συμπέρασμα

Ανακεφαλαιώνοντας, η σχέση μεταξύ της βιταμίνης C και της γλυκόζης στο αίμα αποτελεί μια διασύνδεση στο πλαίσιο των περίπλοκων φυσιολογικών διεργασιών του σώματος. Η βιταμίνη C αναδεικνύεται σε κρίσιμο παράγοντα στο μεταβολισμό της γλυκόζης, επηρεάζοντας τον τρόπο με τον οποίο το σώμα επεξεργάζεται και χρησιμοποιεί αυτή τη βασική πηγή ενέργειας. Οι έρευνες δείχνουν ότι τα επαρκή επίπεδα βιταμίνης C μπορεί να ενισχύσουν την ευαισθησία στην ινσουλίνη, συμβάλλοντας στην αποτελεσματικότερη πρόσληψη γλυκόζης από τα κύτταρα. Επιπλέον, οι αντιοξειδωτικές ιδιότητες της βιταμίνης C μπορεί να προσφέρουν προστατευτικά αποτελέσματα έναντι των βλαβών που προκαλούνται από το οξειδωτικό στρες στα κύτταρα που εκκρίνουν ινσουλίνη στο πάγκρεας. Με τη σειρά τους, τα ισορροπημένα επίπεδα γλυκόζης στο αίμα επηρεάζουν θετικά την ικανότητα του οργανισμού να απορροφά και να χρησιμοποιεί τη βιταμίνη C. Αυτή η αλληλεπίδραση υπογραμμίζει τη σημασία της διατήρησης ενός ολοκληρωμένου διατροφικού προφίλ, όπου η αρμονική αλληλεπίδραση μεταξύ της βιταμίνης C και της γλυκόζης στο αίμα συμβάλλει στη συνολική υγεία και τη μεταβολική ισορροπία. Καθώς περιηγούμαστε στο έδαφος της διατροφής, του τρόπου ζωής και της επιστημονικής κατανόησης, η επιτακτική ανάγκη καθίσταται σαφής: μια ολιστική προσέγγιση, που περιλαμβάνει διατροφικές επιλογές, τροποποιήσεις στον τρόπο ζωής και ενημερωμένη συμπληρωματική αγωγή όταν είναι απαραίτητο, δίνει τη δυνατότητα στα άτομα να συμμετέχουν ενεργά στη μεταβολική τους ευημερία.

Επιμέλεια Κειμένου:

Αντωνία Βασιλοπούλου, BSc

Διαιτολόγος-Διατροφολόγος

Απόφοιτη Χαροκοπείου Πανεπιστημίου Αθηνών

Τι είναι η σπαστική κολίτιδα;

Το σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου (ΣΕΕ – αγγλικά: irritable bowel syndrome – IBS), ή αλλιώς, σπαστική κολίτιδα, είναι μια λειτουργική διαταραχή του εντέρου που χαρακτηρίζεται από χρόνιο κοιλιακό άλγος, κοιλιακή δυσφορία, κοιλιακή διάταση (φούσκωμα) και αλλαγές στις συνήθειες του εντέρου απουσία κάποιας οργανικής νόσου. Μπορεί να εμφανισθεί υπό τη μορφή διάρροιας ή δυσκοιλιότητας ή με εναλλαγή αυτών, ενώ η παθοφυσιολογία του συνδρόμου ευερέθιστου εντέρου είναι ελλιπώς κατανοητή. Ωστόσο, είναι καλά τεκμηριωμένο ότι υπάρχει διαταραγμένη επικοινωνία μεταξύ του εντέρου και του εγκεφάλου, που οδηγεί σε διαταραχές της κινητικότητας, σπλαχνική υπερευαισθησία και αλλοιωμένη επεξεργασία από το κεντρικό νευρικό σύστημα.

Το ΣΕΕ είναι σχετικά συχνό. Στον Δυτικό κόσμο το 10-15% του πληθυσμού εμφανίζει τα συμπτώματα του συνδρόμου. Οι πάσχοντες είναι συνήθως ηλικίας νεότερης των 50 ετών και συχνότερα γυναίκες. Αρκετοί ασθενείς συσχετίζουν τα συμπτώματα με συναισθηματική ένταση (στρεσσογόνα ερεθίσματα), με τη λήψη συγκεκριμένης τροφής και κάποιες γυναίκες με την έμμηνο ρύση.

Ποια τα συμπτώματα;

Με βάση τις συνήθειες του εντέρου διακρίνονται 3 τύποι ΣΕΕ:

1. με δυσκοιλιότητα (ΣΕΕ-Δυσ),
2. με διάρροια (ΣΕΕ-Διαρ) ή
3. με εναλλαγές (ΣΕΕ-εν).

Επιπλέον, στα συμπτώματα μπορεί να περιλαμβάνονται:

• τυμπανισμός (έντονο φούσκωμα στην περιοχή της κοιλιάς)
• αυξημένη αποβολή αερίων
• ερυγές
• έντονος κοιλιακός πόνος που δεν υποχωρεί ακόμη και μετά την κένωση
• διαρκής ανάγκη για ούρηση
• δυσανεξία σε ορισμένες τροφές
• δυσκολία πέψης και καούρες
• βλέννα στα κόπρανα

Πως γίνεται η διάγνωση;

Για τη διάγνωση του ΣΕΕ απαιτείται ένας στοιχειώδης έλεγχος για να επιβεβαιωθεί ότι η πάθηση είναι καθαρά λειτουργική και όχι οργανική και να αποκλεισθούν άλλες σοβαρές παθήσεις που μπορεί να εκδηλώνονται με παρόμοια συμπτώματα, όπως π.χ. η κοιλιοκάκη. Παραδοσιακά, η διάγνωση του ΣΕΕ βασίζεται στη θετική αναγνώριση συμπτωμάτων που συσχετίζονται με διάφορα σύνδρομα που σχετίζονται με διαταραχές όπως η διάρροια, η δυσκοιλιότητα, ο χρόνιος κοιλιακός πόνος ή το φούσκωμα.

Στους περισσότερους ανθρώπους, η διάγνωση μπορεί να τεθεί με βάση το κλινικό ιστορικό, εκτός εάν υπάρχουν συμπτώματα που προκαλούν ανησυχία όπως είναι η απώλεια βάρους ή η αιμορραγία από το ορθό ή εάν υπάρχει οικογενειακό ιστορικό φλεγμονώδους νόσου του εντέρου ή κοιλιοκάκης.

Ποιος ο ρόλος της Διατροφής;

Σε πολλούς ασθενείς, τα συμπτώματα πυροδοτούνται από μεγάλα γεύματα ορισμένων τροφών όπως δημητριακά, γαλακτοκομικά, σοκολάτα, πικάντικα και λιπαρά τρόφιμα, ορισμένα φρούτα και λαχανικά, αλκοόλ, καφές, τσάι. Τα τρόφιμα αυτά είναι συχνά υψηλής περιεκτικότητας σε θρεπτικά συστατικά και επομένως δεν είναι σπάνιο να παρατηρούνται διατροφικές ελλείψεις και ανεπάρκειες κατά τη διατροφική αξιολόγηση των ασθενών.

Κρατώντας ένα ημερολόγιο διατροφής και καταγράφοντας την επιδείνωση των συμπτωμάτων οι ασθενείς μπορούν να αναγνωρίσουν την ευαισθησία τους και να αποφύγουν τις αντίστοιχες τροφές.

Ωστόσο, ο ρόλος της διατροφής στη θεραπεία του ΣΕΕ δεν είναι πλήρως κατανοητός. Παρόλο που σπάνια παρατηρείται τροφική αλλεργία, πολλοί ασθενείς πιστεύουν ότι τροφικές δυσανεξίες προκαλούν τα συμπτώματά τους και πολλές φορές τροποποιούν τη δίαιτά τους βάσει πληροφοριών που δέχονται από τον περίγυρό τους και το διαδίκτυο.

Θρεπτικά συστατικά και τρόφιμα που πρέπει να αποφύγετε.

Καφεΐνη

Η καφεΐνη μπορεί να αυξήσει την έκκριση γαστρικού οξέος και την κινητικότητα του εντέρου, για αυτό και θεωρείται ότι δύναται να συμβάλει στην συμπτωματολογία στα άτομα με μεγαλύτερη ευαισθησία και ΣΕΕ.

Πικάντικα τρόφιμα

Η καψαϊκίνη αποτελεί συστατικό των καυτερών πιπεριών και πολλών άλλων πικάντικων τροφίμων. Είναι υπεύθυνη για το αίσθημα καύσου και τον πόνο στο στομάχι που προκαλείται στα υγιή άτομα μετά την ανίχνευση της ουσίας αυτής από συγκεκριμένους υποδοχείς στον πεπτικό σωλήνα. Η έκφραση των υποδοχέων αυτών είναι αυξημένη στα άτομα με σπλαχνική υπερευαισθησία.

Λιπαρά τρόφιμα

Η κατανάλωση γευμάτων υψηλής περιεκτικότητας σε λίπος, όπως τα τηγανιτά και τα τρόφιμα με υψηλή περιεκτικότητα σε βούτυρο φαίνεται να επιτείνει τα συμπτώματα των ασθενών με ΣΕΕ.

 

Διατροφικές συνήθειες 

Τα ακανόνιστα γεύματα, η μειωμένη κατανάλωση φρούτων και λαχανικών, καθώς και η αυξημένη κατανάλωση «πρόχειρου» φαγητού σχετίζεται με αυξημένη πιθανότητα παρουσίας συμπτωμάτων στα άτομα με ΣΕΕ. Η αξιολόγηση των διατροφικών συνηθειών και η ενθάρρυνση για κατανάλωση μίας ισορροπημένης δίαιτας με τακτικά γεύματα

και καλές διαιτητικές πρακτικές, όπως αρκετό χρόνο για το γεύμα, καλή μάσηση της τροφής, αποφυγή λήψης φαγητού αργά τη νύχτα και ενθάρρυνση για ποικιλία τροφίμων ώστε να εξασφαλιστεί θρεπτική επάρκεια είναι οδηγίες που πρέπει να δίνονται σε αυτούς στους ασθενείς.

Τι να προτιμήσετε;

Ζυμώσιμοι υδατάνθρακες

Ολοένα και αυξανόμενο ενδιαφέρον στη διαχείριση των ασθενών με ΣΕΕ παρουσιάζει η εφαρμογή της δίαιτας περιορισμού των ζυμώσιμων υδατανθράκων (στους οποίους περιλαμβάνονται ολιγοσακχαρίτες, δυσακχαρίτες, μονοσακχαρίτες και πολυόλες), γνωστή ως δίαιτα FODMAPs από τα αγγλικά αρχικά του όρου (Fermentable Oligosaccharides, Disaccharides, Monosaccharides, and Polyols). Μία δίαιτα χαμηλής περιεκτικότητας σε FODMAPs περιλαμβάνει την αποφυγή φρουκτόζης, λακτόζης, πολυολών και φρουκτάνων που περιέχονται σε πολλές ομάδες τροφίμων. Επειδή οι διαιτητικοί περιορισμοί που επιβάλλει μία τέτοια δίαιτα είναι πολλοί, είναι πολύ σημαντικό να δίνονται στους ασθενείς λίστες τόσο με τα προς αποφυγή τρόφιμα αλλά και οι εναλλακτικές επιλογές των τροφίμων αυτών.

• Φρουκτόζη (κάποια φρούτα, μέλι, σιρόπι καλαμποκιού υψηλής περιεκτικότητας σε φρουκτόζη)
• Λακτόζη (γαλακτοκομικά)
• Φρουκτάνες (σιτάρι, κρεμμύδι, σκόρδο κ.ά.). Οι Φρουκτάνες είναι γνωστές και ως ινουλίνη.
• Γαλακτάνια (φασόλια, φακές, όσπρια όπως σόγια κ.ά.)
• Πολυόλες (γλυκαντικά που περιέχουν σορβιτόλη, μαννιτόλη, ξυλιτόλη, μαλτιτόλη, φρούτα με κουκούτσι όπως αβοκάντο, βερίκοκα, κεράσια, νεκταρίνια, ροδάκινα, δαμάσκηνα κ.ά.)

Τι άλλο πρέπει να προσέξετε

Το αίτιο που προκαλεί το σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου ερευνάται από τους γιατρούς για περισσότερο από δύο αιώνες. Παρά το γεγονός αυτό δεν υπάρχει ακόμα κάποια επιστημονική εξήγηση. Ορισμένοι δηλώνουν ότι προκαλείται από δίαιτα, άλλοι ότι οφείλεται σε διαταραχή στην κινητικότητα του εντέρου, ενώ άλλοι θεωρούν ότι αποτελεί ψυχολογική διαταραχή ή ψυχοφυσιολογικό φαινόμενο.

Δεδομένου ότι δεν υπάρχει σαφής αιτία για το ΣΕΕ η αντιμετώπιση βασίζεται κυρίως στη σωστή ανάλυση του ιστορικού των συμπτωμάτων του ασθενούς και την ηλικία εμφάνισης, ενώ σημαντικό είναι να γνωρίζουμε εάν προηγήθηκε εντερική λοίμωξη. Οι βασικοί άξονες της θεραπείας περιλαμβάνουν την εκπαίδευση των ασθενών σχετικά με την πάθηση, τροποποιήσεις στον τρόπο ζωής, αλλαγές στη διατροφή, φάρμακα και ψυχολογική θεραπεία. Ως αρχική προσέγγιση συνιστάται αλλαγή του τρόπου ζωής με τροποποίηση της δίαιτας και άσκηση. Όταν τα συμπτώματα είναι έντονα χορηγείται φαρμακευτική αγωγή η οποία κατευθύνεται στην αντιμετώπιση του κυρίαρχου συμπτώματος, δυσκοιλιότητας, διάρροιας ή κοιλιακού πόνου.

Σύμφωνα με τις κατευθυντήριες συστάσεις του Βρετανικού Συλλόγου Διαιτολόγων οι βασικές οδηγίες που βοηθούν τους ανθρώπους με σπαστική κολίτιδα περιλαμβάνουν:

• Ισορροπημένη ένταξη φυτικών ινών στη διατροφή (φρούτα, λαχανικά, δημητριακά και ξηροί καρποί)
• Επαρκή ενυδάτωση
• Σε περίπτωση αυξημένης κατανάλωσης καφεΐνης, δοκιμαστικός περιορισμός-επανένταξη εάν επί απουσίας βελτίωσης
• Περιορισμός της κατανάλωσης τυριού και αγελαδινού γάλακτος
• Ένταξη φυσικής δραστηριότητας στην καθημερινότητα
• Αποφυγή του καπνίσματος
• Καταγραφή των τροφών που πυροδοτούν τα συμπτώματα και αποφυγή τους
• Περιορισμός μεγάλων ποσοτήτων αλκοόλ και των ανθρακούχων ποτών
• Λήψη φαρμακευτικής αγωγής
• Τακτικά γεύματα και ενθάρρυνση για ποικιλία τροφίμων ώστε να εξασφαλιστεί επαρκής και ισορροπημένη πρόσληψη θρεπτικών συστατικών

Συμπερασματικά:

Η κύρια αρχή της διαχείρισης του ΣΕΕ είναι η εξατομίκευση και η σωστή αξιολόγηση. Σε καμία περίπτωση η διατροφική παρέμβαση δεν στηρίζεται στον δια βίου αποκλεισμό ολόκληρων ομάδων τροφίμων, ούτε στον αποκλεισμό από δραστηριότητες της καθημερινότητας. Με την σωστή  ενημέρωση και εκπαίδευση από έναν διαιτολόγο, μπορείτε να αντιμετωπίσετε το ΣΕΕ με μια βιώσιμη και  θρεπτική διατροφή.

Βιβλιογραφία

Camilleri M. Diagnosis and Treatment of Irritable Bowel Syndrome: A Review. JAMA. 2021 Mar 2;325(9):865-877. doi: 10.1001/jama.2020.22532. Erratum in: JAMA. 2021 Apr 20;325(15):1568. PMID: 33651094.

Ford AC, Sperber AD, Corsetti M, Camilleri M. Irritable bowel syndrome. Lancet. 2020 Nov 21;396(10263):1675-1688. doi: 10.1016/S0140-6736(20)31548-8. Epub 2020 Oct 10. PMID: 33049223.

Patel N, Shackelford KB. Irritable Bowel Syndrome. [Updated 2022 Oct 30]. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2023 Jan-. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK534810/

Patel N, Shackelford KB. Irritable Bowel Syndrome. 2022 Oct 30. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; 2023 Jan–. PMID: 30521231.

Mullin GE, Shepherd SJ, Chander Roland B, Ireton-Jones C, Matarese LE. Irritable bowel syndrome: contemporary nutrition management strategies. JPEN J Parenter Enteral Nutr. 2014 Sep;38(7):781-99. doi: 10.1177/0148607114545329. Epub 2014 Aug 1. PMID: 25085503.

Cozma-Petruţ A, Loghin F, Miere D, Dumitraşcu DL. Diet in irritable bowel syndrome: What to recommend, not what to forbid to patients! World J Gastroenterol. 2017 Jun 7;23(21):3771-3783. doi: 10.3748/wjg.v23.i21.3771. PMID: 28638217; PMCID: PMC5467063.

Hadjivasilis A, Tsioutis C, Michalinos A, Ntourakis D, Christodoulou DK, Agouridis AP. New insights into irritable bowel syndrome: from pathophysiology to treatment. Ann Gastroenterol. 2019 Nov-Dec;32(6):554-564. doi: 10.20524/aog.2019.0428. Epub 2019 Oct 22. PMID: 31700231; PMCID: PMC6826071.

Επιμέλεια Κειμένου:

Αντωνία Βασιλοπούλου, BSc

Διαιτολόγος-Διατροφολόγος

Απόφοιτη Χαροκοπείου Πανεπιστημίου Αθηνών